75 rocznica śmierci Janiny Peszyńskiej

5 listopada 2024 r. mija 75. rocznica śmierci Janiny Peszyńskiej (1887-1949), bibliotekarki, organizatorki Działu Sztuki Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, „Dembianki z Koszykowej”.

Urodziła się 6 marca 1887 r. w Jabłonowie na Kijowszczyźnie. W 1903 r. po ukończeniu Gimnazjum Maryjskiego w Winnicy na Podolu przyjechała do Warszawy, gdzie słuchała wykładów z historii, literatury i języka polskiego na pensji pani Strumińskiej, a w latach 1904-1905 studiowała na Uniwersytecie Latającym. Powróciła w 1905 r. do Winnicy i tu do 1908 r. zajmowała się udzielaniem korepetycji. Uzdolnienia plastyczne, pogłębione w latach 1908-1914 dzięki studiom w Warszawskiej Szkole Rysunku i Malarstwa dla Kobiet Miłosza Kotarbińskiego, pozwoliły jej na podjęcie pracy nauczycielki rysunku w szkole prowadzonej przez Polską Macierz Szkolną w Winnicy. Jako członek Polskiej Organizacji Wojskowej działała w komitetach pomocy ofiarom wojny i w organach prasowych instytucji niepodległościowych. W uznaniu zasług otrzymała w 1933 r. Krzyż Niepodległości.

W 1921 r. Janina Peszyńska opuściła Podole i przeniosła się do Warszawy, podejmując stałą pracę w Bibliotece Publicznej, w której w latach 1908-1910 pracowała dorywczo jako wolontariuszka. Dyrektor Faustyn Czerwijowski przyjmując Janinę Peszyńską do pracy zlecił jej przygotowanie do udostępnienia księgozbioru z dziedziny sztuki i kartografii. Zasób liczył wówczas około 4000 jednostek i obejmował książki, czasopisma, atlasy architektoniczne, ryciny, fotografie oraz atlasy geograficzne i mapy. W 1923 r. Dział Sztuki został otwarty.

Od 1924 r. Peszyńska pełniła honorowo funkcję intendentki. W 1936 r. wobec bardzo wielu prac w Dziale Sztuki, poprosiła o zwolnienie z tego obowiązku, pozostawiając sobie jedynie nadzór nad gmachem. Prowadziła praktyki dla słuchaczy Rocznej Koedukacyjnej Szkoły Bibliotekarskiej, działającej przy Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy. W latach 1929-1934 współpracowała z redakcją „Biuletynu Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy”.

Janina Peszyńska była jedną z „Dembianek” (od nazwiska Stefana Dembego, pierwszego dyrektora Biblioteki Narodowej). Kilka osób z grupy najwcześniej zaangażowanych pracowników jeszcze nieuruchomionej BN pracowało w latach 1926-1927 w Bibliotece na Koszykowej, która oddała dwa piętra magazynów na zbiory BN. Zespół ten pracował pod kierunkiem dyrektora Faustyna Czerwijowskiego. W opracowanie zbiorów włączył się personel biura katalogowego Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy pod przewodnictwem Wiktorii Muklanowicz, Janiny Peszyńskiej i Miry Wilczyńskiej, gorących zwolenniczek jak najszybszego powołania BN. Zespół ten nazywano „Dembiankami z Koszykowej”.

W okresie okupacji i Powstania Warszawskiego Janina Peszyńska pracowała w Bibliotece i mieszkała w jej gmachu przy Koszykowej 26. Opiekę nad Biblioteką sprawował p.o. dyrektora Leon Bykowski we współpracy z Janiną Peszyńską. Schronienie w Bibliotece znalazła m.in. pisarka Maria Dąbrowska wraz ze swoimi najbliższymi. Sylwetki poznanych wówczas pracowników Biblioteki, m.in. Janiny Peszyńskiej jako Haliny Pokrzewskiej, umieściła później w powieści Przygody człowieka myślącego.

Z czasów Powstania zachował się diariusz, codzienne zapisy prowadzone początkowo przez Leona Bykowskiego, a po jego aresztowaniu przez Janinę Peszyńską. „Zapisy” zostały wydane w opracowaniu Elżbiety Skierkowskiej i Ryszarda Przelaskowskiego w publikacji Walka o dobra kultury (Warszawa 1970, t. 1 s. 423-442). Okres Powstania Warszawskiego, jak pisze Elżbieta Skierkowska w przedmowie do „Zapisów” „bardziej jeszcze (uwydatnił) bezinteresowny, pełen szlachetności stosunek do ludzi, troskliwą opiekę, jaką otaczała skołatanych, głodnych, a często i chorych bezdomnych”. Janina Peszyńska całkowicie była oddana ludziom i Bibliotece. Po wojnie wróciła do pracy 1 września 1945 r. Dział Sztuki i Rzemiosł Artystycznych wznowił działalność w 1947 r. pod jej kierownictwem.

Zmarła 5 listopada 1949 r. w wieku 62 lat, jako czynny pracownik Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy.

M.Z.